Aspekty prawne
Nie znalazłaś/eś odpowiedzi na pytanie. Napisz do nas: digitarium@uksw.edu.pl.
Czy mogę udostępnić w repozytorium swój artykuł, książkę, doktorat, raport, materiał konferencyjny...?
Wymienione w pytaniu materiały naukowe są zazwyczaj chronione prawem autorskim jako utwory. W związku z tym ich publiczne udostępnienie może być dokonane jedynie przez osobę, której przysługują prawa autorskie do danego utworu (osobę uprawnioną), lub za jej zgodą. Od tej generalnej zasady istnieją wyjątki – np. prawo przedruku – ale nie mają one zastosowania w przypadku udostępniania materiałów w repozytorium. Zgodnie z regulaminem, udostępniać swoje materiały w repozytorium mogą tylko osoby dysponujące odpowiednim zakresem praw. Prawa autorskie dzielą się na osobiste i majątkowe. Prawa osobiste przysługują zawsze twórcy (autorowi), natomiast prawa majątkowe mogą być przenoszone na inne osoby, w całości lub w części (np. tylko na wybranych polach eksploatacji). Kwestia zakresu praw potrzebnych do opublikowania materiału w repozytorium dotyczy praw majątkowych. Jeżeli chodzi o samo udostępnienie w repozytorium, to konieczne jest tylko prawo do eksploatacji na polu internetowym (prawo do zwielokrotniania cyfrowego oraz do takiego publicznego udostępniania utworu, by każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym). Natomiast jeżeli autor chce dodatkowo udzielić użytkownikom licencji CC do udostępnianego materiału, to musi dysponować praktycznie całością praw majątkowych, gdyż licencja CC obejmuje wszelkie znane pola eksploatacji. W sytuacji, w której prawa do zwielokrotniania cyfrowego i publicznego udostępniania utworu w internecie nie należą do autora, udostępnienie w repozytorium wymagać będzie wcześniejszego uzgodnienia z podmiotem tych praw (osobą lub instytucją, której te prawa przysługują). Uzgodnienie to powinno przyjąć formę aneksu do wcześniejszej umowy. Taki aneks powinien jasno wskazywać, o jakie udostępnienie chodzi (powiązane z udzieleniem licencji CC czy nie) i na co dokładnie strony się zgadzają.
Jak mogę sprawdzić, czy dysponuję takim zakresem praw autorskich do danego materiału, który pozwala mi na samodzielne umieszczenie go w repozytorium?
Oczywiście najprostsza jest sytuacja, w której udostępniającym jest autor, który zachował pełnię nieograniczonych praw majątkowych. Nie ma wtedy wątpliwości, że może on udostępnić materiał w repozytorium i udzielić do niego licencji CC. W praktyce często występują sytuacje bardziej skomplikowane. Źródłem komplikacji mogą być wcześniejsze umowy dotyczące danego materiału, na przykład umowy z wydawnictwami, na mocy których autor przeniósł swoje prawa majątkowe lub udzielił licencji wyłącznej. Niekiedy nawet udzielenie wydawcy licencji niewyłącznej może utrudniać lub uniemożliwiać udostępnienie tekstu w repozytorium, np. jeżeli umowa zobowiązuje twórcę do powstrzymania się od tego typu działań. Dlatego też w przypadku istnienia jakiejkolwiek wcześniejszej umowy dotyczącej danego materiału należy szczegółowo przeanalizować postanowienia tej umowy. Innym źródłem komplikacji może być fakt, że materiał powstał w ramach wykonywania obowiązków wynikających z umowy o pracę. Jeżeli umowa o pracę nie stanowi inaczej, to w przypadku pracowniczych utworów naukowych prawa autorskie przysługują autorowi, a jego pracodawca ma jedynie pierwszeństwo publikacji. Prawo pierwszeństwa może jednak skutecznie ograniczyć (chociażby czasowo) możliwość samodzielnego publikowania w repozytorium. Możliwe są też sytuacje, w których umowa między pracodawcą a pracownikiem inaczej reguluje kwestię praw autorskich i praw do publikacji utworu naukowego (zawęża lub rozszerza zakres praw nabywanych przez pracodawcę), należy więc zawsze sprawdzić, czy w danym przypadku nie obowiązują szczególne ustalenia. Jeżeli występują trudności w ustaleniu, czy konkretna umowa pozostawia autorowi wystarczający zakres praw czy nie, to wątpliwości najlepiej wyjaśniać z pomocą prawnika.
Czy mogę udostępnić w repozytorium materiał, którego jestem współautorem?
Prawa autorskie do utworu współautorskiego dzielą się pomiędzy współautorów. Udostępnienie całego współautorskiego materiału w repozytorium wymaga zgody wszystkich współautorów (albo innych osób bądź instytucji uprawnionych do danego materiału, jeżeli któryś spośród współautorów przekazał swoje prawa na mocy umowy zawartej np. z pracodawcą lub z wydawcą). Nie ma technicznej możliwości założenia wspólnego konta w repozytorium ani jednoczesnego publikowania przez kilku użytkowników. Tak więc utwór współautorski może być opublikowany w repozytorium przez jednego ze współautorów, ale jedynie za wiedzą i zgodą pozostałych osób uprawnionych do danego materiału.
Czy mogę umieścić w repozytorium prace niepublikowane?
Tak. W repozytorium można publikować utwory naukowe, niezależnie od tego, czy zostały już opublikowane gdzie indziej czy nie. Autor musi jedynie dopilnować, aby późniejsze umowy wydawnicze, zawierane już po udostępnieniu utworu w repozytorium, nie pozbawiły go prawa do tego udostępniania. Dla porządku przypominamy, że nie można oczywiście umieszczać cudzych niepublikowanych prac (byłoby to nie tylko naruszenie praw majątkowych, ale też prawa osobistego do decydowania o pierwszej publikacji).
Czy mogę umieścić w repozytorium prace, które nie są objęte prawem autorskim?
Tak. Jedyne prace, do których użytkownik nie ma praw autorskich, a których umieszczanie w repozytorium dopuszczamy, to prace znajdujące się w domenie publicznej. Jest tak dlatego, że domena publiczna obejmuje dzieła albo nigdy nie objęte prawem autorskim, albo takie, do których prawa wygasły z uwagi na upływ czasu (lub w inny sposób zostały spod tych praw wyłączone – np. materiały urzędowe). Praw do utworów z domeny publicznej po prostu nie ma, więc dysponować nimi może każdy. Oczywiście nie można nimi dysponować w sposób całkowicie dowolny – nie można na przykład przypisywać sobie ich autorstwa, naruszać ich integralności sugerując, że przygotowana przez kogoś modyfikacja to oryginał itd. Jest bardzo ważne, aby upewnić się, że dane dzieło istotnie należy do domeny publicznej. Ogólna zasada, że autorskie prawa majątkowe wygasają po 70 latach od śmierci twórcy ma swoje wyjątki (np. w przypadku utworów, do których prawa z mocy ustawy przysługują osobie innej niż twórca musi upłynąć 70 lat ale od daty rozpowszechnienia utworu, co mogło nastąpić już po śmierci samego twórcy). Należy zatem ustalić, czy przepisy obowiązujące w dacie powstania utworu przyznawały te prawa twórcy, czy też innej osobie. Osobno należy ustalić czy osoba wskazana jako twórca była istotnie jedyną osobą, która wniosła do danego utworu wkład twórczy. Poza „głównym” autorem w powstanie dzieła mogły być twórczo zaangażowane inne osoby, więc prawa mogą im wszystkim przysługiwać wspólnie, nawet jeżeli na utworze wymienione są tylko niektóre z nich (w przypadku utworów współautorskich termin wygasania praw liczy się od śmierci ostatniego z nich). Podobnie, jeżeli utwór z domeny publicznej zostanie poddany współczesnemu twórczemu opracowaniu – powstaje wtedy nowe dzieło objęte ochroną prawną. Trzeba upewnić się, że rzeczywiście mamy do czynienia z oryginałem, a nie z jego współczesnym opracowaniem. Współczesna ingerencja w utwory z domeny skutkująca ich zawłaszczeniem nie musi być twórcza. W 2000 roku, w ramach nowelizacji prawa autorskiego wprowadzono ochronę nietwórczych naukowych lub krytycznych wydań niechronionych utworów. Wydawcy takiego wydania przysługuje specjalne prawo pokrewne trwające 30 lat od daty publikacji (co istotne, dotyczy to tylko wydań opublikowanych po dacie wejścia w życie nowelizacji). Utwory, które przeszły do domeny publicznej na skutek wygaśnięcia ochrony autorskich praw majątkowych są nadal chronione autorskimi prawami osobistymi. Jednym z praw osobistych autora jest decydowanie o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności. Decyzję tę podejmuje nikt inny, lecz tylko autor, a po jego śmierci wskazane w ustawie osoby (małżonek, a w jego braku kolejno: zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa). Paradoksalnie zatem, jeżeli np. w prywatnych archiwach lub bądź na stanowisku archeologicznym odnajdziemy dzieło powstałe w czasach, gdy istniała już prawna ochrona autorskich praw osobistych, to nie możemy go opublikować. Oczywiście w praktyce problem istnieje tylko wtedy, gdy żyją jeszcze wskazane wyżej osoby, które realnie mogłyby podnosić roszczenia w związku z naruszeniem tego prawa. Przy czym, zgodnie z ustawą roszczenia te może podnosić ponadto stowarzyszenie twórców lub organizacja zbiorowego zarządzania, która zarządzała jego prawami. Z formalnego punktu widzenia, w konkretnych przypadkach rozpowszechnianie utworów z domeny publicznej może wiązać się zatem z odpowiedzialnością z tytułu naruszenia prawa do decydowania o pierwszej publikacji. Osobną kwestią są różnego rodzaju dokumenty i materiały urzędowe. Są one co prawda w sposób wyraźny wyłączony spod ochrony prawa autorskiego w ogóle, ale różne ograniczenia w ich rozpowszechnianiu mogą wynikać z osobnych przepisów. Obecnie obowiązująca ustawa o dostępie do informacji publicznej pozwala organom określać pewne warunki rozpowszechniania takich dokumentów i materiałów. Osobne ograniczenia mogą mieć zastosowanie w przypadku, gdy dany dokument zawiera informacje niejawne. O zmianę klauzuli tajności danego dokumentu należy się wtedy zwrócić do właściwego organu.
Czy mogę umieścić w repozytorium prace, które zawierają cudze materiały?
Wykorzystanie cudzego materiału we własnej pracy nie zawsze powoduje, że rozpowszechnianie tej pracy wymaga zgody uprawnionego do tego materiału. Taka zgoda nie będzie wymagana, jeżeli zapożyczenie mieści się w granicach dozwolonego cytowania. Zakres dozwolonego cytatu jest jednak problematyczny zwłaszcza w kontekście różnego rodzaju fotografii, ilustracji i grafik. Podobny problem występuje, gdy w pracy (np. wywiadzie) pojawią się cudze wypowiedzi lub cudzy wizerunek (np. w przypadku wywiadów prowadzonych w postaci nagrań audiowizualnych). Korzystanie z takiej wypowiedzi, która jest przecież utworem, wymaga zgody jej autora, podobnie jak rozpowszechnianie jego wizerunku.
Na co zezwalam użytkownikom udostępniając moje materiały w repozytorium? Dlaczego system repozytorium pyta mnie, czy chcę udzielić licencji CC do udostępnianych materiałów?
Repozytorium służy przechowywaniu materiałów naukowych, takich jak artykuły, książki, doktoraty, raporty czy materiały konferencyjne. Materiały takie stanowią zwykle utwory chronione prawem autorskim. Ich opublikowanie – także w repozytorium – nie powoduje utraty ochrony wynikającej z prawa autorskiego. Bez zgody uprawnionego, użytkownicy mogą zatem korzystać z udostępnionych w repozytorium materiałów tylko w wąskim zakresie wynikającym z przepisów o dozwolonym użytku. Dozwolone będzie np. edukacyjne i naukowe wykorzystanie tych materiałów. Dozwolony użytek wynika z przepisów prawa autorskiego, gdzie określono też jego konkretne przypadki i szczegółowe przesłanki. Korzystanie w szerszym zakresie wymaga uzyskania zgody uprawnionego, gdyż inaczej będzie stanowiło naruszenie prawa autorskiego. Użytkownik może wystąpić o taką zgodę bezpośrednio do uprawnionego. Dodatkowo, system informatyczny repozytorium umożliwia uprawnionym wyrażenie z góry generalnej zgody w postaci wybranej licencji Creative Commons. Będzie ona obejmować wszystkich użytkowników danego materiału. Udzielenie licencji CC oznacza zezwolenie na wykorzystywanie utworu na wszystkich znanych polach eksploatacji (z ograniczeniami, które zależą od konkretnej wybranej licencji CC).
Autor: dr Krzysztof Siewicz.
Tekst udostępniany na licencji Creative Commons – Uznanie autorstwa 3.0 Polska (CC-BY 3.0 PL)